موسوعة الخراج (کتاب)«موسوعة الخراج»، نام کتابی است به زبان عربی، مشتمل بر سه اثر به نام‌های: ۱. «کتاب الخراج»، نوشته قاضی ابو یوسف، یعقوب بن ابراهیم؛ ۲. «کتاب الخراج»، نوشته یحیی بن آدم بن سلیمان قرشی؛ ۳. «الاستخراج لاحکام الخراج»، نوشته ابن رجب حنبلی. ۱ - ساختار کتابدر قسمت اول این مجموعه، «کتاب الخراج» قاضی ابو یوسف ذکر شده که دارای دو بخش است؛ در بخش اول آن، مطالب، در قالب یک باب، یک فصل و سه عنوان کلی مختلف بیان شده و در بخش دوم، مباحث، در ذیل ۳۴ فصل و یک باب مطرح گردیده است. در قسمت بعد، «کتاب الخراج» یحیی بن آدم ذکر شده که دارای چهار بخش است؛ مباحث، در بخش اول، در ذیل دو عنوان و در بخش دوم، در ذیل هفت عنوان و در بخش سوم، در ذیل نه باب و در بخش چهارم، در ذیل سیزده باب تنظیم شده است. در قسمت آخر، کتاب «الاستخراج لاحکام الخراج» ابن رجب حنبلی ذکر شده است که دارای ده باب است و باب ششم آن، مشتمل بر یک فصل پنج قسمی و باب هفتم، دارای دو فصل و باب هشتم و نهم، هر کدام، شامل یک فصل می‌باشد. ۲ - گزارش محتوا۱. پاره‌ای از مطالبی که در «کتاب الخراج» قاضی ابو یوسف مطرح شده، عبارت است از: خطاب مؤلف به هارون الرشید در باب اهمیت و حساسیت مقام و جایگاه وی و عرضه نمودن نصیحت‌هایی ارزنده با اتکا به قرآن بر او (نصیحت‌هایی از قبیل «ایاک و الامر بالهوی و الاخذ بالغضب»، «فاحذر ان تضیع رعیتک فیستوفی ربها حقها منک» و...) و ذکر احادیثی برای ترغیب وی به عمل کردن به آن نصایح و پرهیز از نادیده گرفتن آنها؛ کیفیت تقسیم غنایم؛ فیء و خراج؛ ذکر قطایع؛ کیفیتی که ابو بکر و عمر در تقسیم اموال عمومی بین اصحاب اتخاذ نمودند؛ وضعیت و حکم سرزمین‌هایی که به زور فتح شده‌اند یا با مصالحه به دست آمده‌اند و اثر زراعت و بناء در آنها دیده نمی‌شود؛ و.. [۱]
موسوعة الخراج، القسم الاول، ص۱.
۲. پاره‌ای از مطالبی که در «کتاب الخراج» یحیی بن آدم عنوان شده است، چنین است: غنیمت و فی ء (غنیمت آن است که مسلمین با جنگ بدان دست یافته‌اند و آن را به زور گرفته‌اند و فی ء چیزی است که بر آن مصالحه شده باشد که عبارت است از جزیه و خراج)؛ ارض عشر و ارض خراج (مؤلف، تقسیمات و احکام این گونه اراضی را طی روایاتی بیان کرده است)؛ تقسیم فی ء؛ حکم خریداری زمیناهل ذمه؛ حکم اصلاح زمینی که به حال خود رها شده است؛ جزیه و خراج؛ قطایع؛ احیاء زمین موات؛ حکم درخت کاری و ساختمان سازی در زمین دیگری بدون اذن وی؛تفسیر آیه «و آتوا حقه یوم حصاده»؛ نهی از درو و چیدن میوه در شب؛ مقدار صاع؛ و.. [۳]
موسوعة الخراج، القسم الثانی، ص۱.
۳. عناوین ابواب ده گانه کتاب «الاستخراج لاحکام الخراج» ابن رجب حنبلی چنین است: معنای خراج؛ مواردی از ذکر خراج که در سنت وارد شده است؛ بیان اصل و منشا وضع خراج؛ زمین‌هایی که خراج بر آنها نهاده می‌شود؛ بیان اینکه خراج، اجرت است یا ثمن یا جزیه؛ زمین‌هایی که عمر بر آنها خراج نهاد؛ مقدار خراج؛ حکم تصرفات صاحبان زمین‌های خراجی در آنها؛ حکم تصرفات امام در زمینی که به زور فتح شده است؛ حکم مال خراج و مصارف آن. [۴]
موسوعة الخراج، القسم الثالث، ص۱.
۳ - وضعیت کتابکتاب قاضی ابو یوسف و کتاب یحیی بن آدم، توسط احمد محمد شاکر، تصحیح، شرح، دارای پاورقی و فهرست بندی شده است. وی، در پاورقی‌ها احادیث را از جهت ضعیف و صحیح بودن مورد تحقیق قرار داده و به ذکر منابع و مصادر احادیث پرداخته است. وی، در صورتی که حدیثی از طریق دیگر غیر از آنچه مؤلف آورده، نیز نقل شده، آن طریق را ذکر کرده و در صورتی که در سندی، راوی اشتباها ذکر شده، نام صحیح راوی را آورده است. هم چنین تلفظ صحیح بعضی از کلماتی را که در متن آمده، بیان نموده است. فهرست‌هایی که توسط مصحح به آخر کتاب قاضی ابو یوسف ملحق شده، عبارت است از: ۱. فهرست محتویات؛ ۲. فهرست شیوخ مؤلف؛ ۳. فهرست اعلام تاریخی؛ ۴. فهرست اعلام جغرافی. فهرست‌های الحاقی مصحح به آخر کتاب یحیی بن آدم، چنین است: ۱. فهرست ابواب کتاب؛ ۲. فهرست رجال کتاب؛ ۳. فهرست شیوخ مؤلف؛ ۴. فهرست قبایل و امت‌ها؛ ۵. فهرست اماکن؛ ۶. فهرست مراجع. کتاب ابن رجب حنبلی، توسط استاد سید عبدالله صدیق، تصحیح، دارای پاورقی و فهرست بندی (فهرست ابواب) شده است. ۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |